งานวิจัยเพื่อท้องถิ่น

วันนี้ชุมชนบ้านดง ตำบลนายาง ประกาศตัวเป็นหมู่บ้านปลอดเหล้าในงานศพ 100 % สร้างความภาคภูมิใจให้กับคนในชุมชนที่สามารถเป็นต้นแบบของวิธีการและรูปแบบการเรียนรู้  มีอีกหลาย ๆ โครงการที่ต่อยอดวิธีการคิดจากงานจัดระเบียบสังคม ลดเหล้าในงานศพของหมู่บ้าน เช่นงานด้านสาธารณสุข   งานด้านการป้องกันอุบัติภัยจราจร    การจัดค่ายพุทธธรรมสำหรับเยาวชนเพื่อเสริมสร้างคุณธรรมจริยธรรมในระดับตำบล เป็นต้น ซึ่งถือว่าชุมชนสามารถใช้กระบวนการคิดและวิเคราะห์ปรับกระบวนท่าเพื่อตอบสนองความเป็นตัวตนที่แท้จริงด้วยความเชื่อมั่นและศรัทธาว่า “ชาวบ้านสามารถจัดรูปแบบและแก้ไขปัญหาของชุมชนได้ด้วยวิธีการที่เหมาะสมและลงตัว” และความเปลี่ยนแปลงที่เห็นชัดเจนคือ ความสมัครสมานสามัคคี และมีส่วนร่วมในการแสดงความคิดเห็นต่อเรื่องราวของหมู่บ้านอย่างจริงจัง จากการลองผิดลองถูก เกิดปัญหาและร่วมกันแก้ไข และคิดสิ่งใหม่ ๆ มาทดแทน ทำให้เกิดความชำนาญทางความคิดและสามารถคิดเป็นระบบได้มากขึ้น 

ที่บ้านผาสุข ตำบลภูฟ้า อำเภอบ่อเกลือ จังหวัดน่าน มีลำห้วยน้อยใหญ่รายรอบหมู่บ้าน กว่า 20 ลำห้วย นอกจากนั้นยังมีลำน้ำว้าและลำน้ำมางไหลผ่าน  ทำให้บ้านผาสุข เป็นอีกชุมชนหนึ่งทีมีแหล่งน้ำอุดมสมบูรณ์ มากที่สุดแห่งหนึ่งในตำบลภูฟ้า การมีน้ำท่าบริบูรณ์  เป็นผลสืบเนื่องมาจากชาวบ้านร่วมกันดูแลรักษาป่าไว้เป็นอย่างดี ชาวบ้านจึงมีน้ำสำหรับไว้อุปโภคบริโภค ทั้งการทำเกษตรและดื่มกิน ในแง่ของการจัดการ มีการทำระบบประปาภูเขาเพื่อแจกจ่ายไปจ่ายไปยังบ้านเรือนแต่ละหลังในชุมชน   ปัญหาของบ้านผาสุข ถึงกระนั้นก็ตาม

งานวิจัยเพื่อท้องถิ่น ชุดประเด็นการศึกษา ในช่วงระยะเวลาที่ผ่านมาของ สกว.ฝ่ายวิจัยเพื่อท้องถิ่น เกิดข้อค้นพบหลายด้าน อาทิ เรื่องพัฒนาการของเด็ก การปรับรูปแบบการเรียนการสอนของครู  หลักสูตรการเรียนการสอน ส่งผลให้เกิดทักษะในด้านการคิดวิเคราะห์ ที่เกิดการเรียนรู้จากการปฏิบัติการจริง ทั้งตัวครูผู้สอนและเด็กผู้เรียนผู้บริหารสถานศึกษา ผู้ปกครอง ผู้นำชุมชน

ผาชันเป็นหมู่บ้านริมแม่น้ำโขง ตั้งอยู่ในตำบลสำโรง อำเภอโพธิ์ไทร จังหวัดอุบลราชธานี แม้จะเป็นหมู่บ้านที่อยู่ริมแม่น้ำโขง แต่ด้วยพื้นที่ของหมู่บ้านที่มีลักษณะเป็นภูเขาและหิน ลาดเอียงลงสู่แม่น้ำโขง ทำให้ไม่สามารถดูดซับและกักเก็บน้ำไว้ได้ จึงเกิดปัญหาขาดแคลนน้ำในการอุปโภคและบริโภคทั้งในครัวเรือนและการเกษตรระหว่างเดือนพฤศจิกายนจนถึงเดือนพฤษภาคม ซึ่งปัญหาขาดแคลนน้ำในชุมชนบ้านผาชันนั้นเป็นปัญหาที่รุนแรงขึ้นเรื่อย ๆ ตามระยะเวลาและปริมาณการเพิ่มขึ้นของประชากร แม้ชาวบ้านจะแก้ปัญหาด้วยการขุดบ่อน้ำตื้นไว้ใช้เอง นำกระสอบทรายกั้นลำห้วยเพื่อกั้นน้ำไว้ใช้ ระดมทุนและแรงงานในการทำฝายกั้นลำห้วย หรือแม้แต่มีหลายหน่วยงานราชการเข้ามาช่วยเหลือ แต่ก็ไม่สามารถแก้ไขปัญหาเรื่องน้ำในระยะยาวได้

การมารวมตัวกันของ 4 องค์กรในพื้นที่ เกิดจากการทำงานอย่างเข็มข้นของศูนย์ประสานงานวิจัยเพื่อท้องถิ่นจังหวัดอุบลราชธานี ซึ่งเริ่มต้นตั้งแต่การวิเคราะห์บทบาทของส่วนงานที่เกี่ยวข้องด้านการจัดน้ำของจังหวัด ซึ่งก็พบว่า อบจ.มีงบประมาณ และมีนโยบายในเรื่องนี้ ขณะที่ทางศูนย์ประสานงานซึ่งทำหน้าที่ในนามของสำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) ก็มีองค์ความรู้ และประสบการณ์ในด้านการทำงานชุมชน 

พื้นที่ตำบลคลองหลามีปัญหาที่สั่งสมมายาวนานคือปัญหาน้ำแล้ง โดยเฉพาะช่วงหน้าแล้ง จะเกิดปัญหาน้ำไม่เพียงพอสำหรับคนในพื้นที่ ซึ่งครอบคลุมทั้ง 7 หมู่บ้าน  1,943 ครัวเรือน จำนวน 5,127 คน พื้นที่ที่ส่งผลกระทบมากที่สุดคือ พื้นที่หมู่ 5 ต้นน้ำอยู่เหนืออ่างเก็บน้ำคลองหลา  ซึ่งแต่เดิมเด็ก ๆ จะสามารถลงไปอาบน้ำในอ่างเก็บน้ำก่อนไปโรงเรียน แต่ช่วงหลัง น้ำในอ่างลดลงมากจนไม่สามารถอาบได้ ชาวบ้านต้องขอน้ำใช้จากอบต.คลองหลาทุกปี  นอกจากนั้นยังมีพื้นที่หมู่ที่ 3 ที่ไม่มีอ่างเก็บน้ำ ต้องใช้น้ำบ่อในการอุปโภคบริโภคมาตลอดเกิดความแห้งแล้งด้วย  และพื้นที่หมู่ที่ 7 หมู่ 6  เป็นพื้นที่ทำสวนผสมผสาน ก็ขาดแคลนน้ำในช่วงหน้าแล้ง และพื้นที่หมู่ที่ 5 บางส่วน หมู่4 หมู่ 3 – 2  และ หมู่ 1 ซึ่งเป็นพื้นที่ในการทำนาก็ไม่มีน้ำเพียงพอสำหรับการทำนาจนเกิดเห็นนาร้าง

อ่างเก็บน้ำห้วยสงสัย ต.เขากระปุก อ.ท่ายาง จ.เพชรบุรี เป็นอ่างเก็บน้ำ 1 ใน 84 พื้นที่โครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริของ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร ซึ่งก่อนหน้านั้นในช่วงฤดูแล้งชาวบ้านเดือนร้อนมากเพราะไม่มีน้ำใช้ และทำการเกษตร เนื่องจากสภาพพื้นที่ในตำบลเขากระปุก เป็นพื้นที่เนินและมีสภาพดินเป็นดินเหนียวปนทราย พื้นที่แห้งแล้งมากพอหน้าฝนน้ำก็ไหลลงสู่ทะเลหมดเพราะไม่มีแหล่งน้ำเก็บกัก ในหลวง ร.๙ จึงทรงมีพระราชดำริให้กรมชลประทานพิจารณาวางโครงการ และก่อสร้างอ่างเก็บน้ำห้วยสงสัยขึ้น

ผลการศึกษาวิจัยสถานการณ์น้ำ พบว่า  ไทยมีแนวโน้มผันผวนสูง และเสี่ยงต่อการขาดแคลนน้ำในหลายพื้นที่  สาเหตุจากความต้องการน้ำที่เพิ่มมากขึ้น  และความแปรปรวนของสภาพภูมิอากาศ  และยังพบว่าคุณภาพน้ำมีแนวโน้มเสื่อมโทรมลง จากการระบายน้ำเสียจากชุมชน  โดยเฉพาะกรุงเทพฯ มีน้ำเสียมากที่สุด

บ้านผาหมอน เป็นหมู่บ้านเล็ก ๆ ตั้งอยู่ในพื้นที่อุทยานแห่งชาติดอยอินทนนท์ เหตุผลที่เรียกผาหมอนก็เพราะ ใกล้ ๆ ชุมชนมีภูเขาลูกย่อมๆ ลักษณะคล้ายหมอน ชาวบ้านจึงเรียกว่า “บ้านผาหมอน”  และด้วยความพิเศษของพื้นที่ที่อยู่บนต้นน้ำ ทำให้หมู่บ้านแห่งนี้อุดมสมบูรณ์ไปด้วยทรัพยากรธรรมชาติ มีต้นไม้น้อยใหญ่หลายขนาดที่สมบูรณ์  และก่อนที่จะประกาศเป็นเขตอุทยานแห่งชาติในปัจจุบัน ชาวบ้านที่นี่ทำอาชีพเกษตรเป็นอาชีพหลัก ด้วยพระมหากรุณาธิคุณของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช รัชกาลที่ 9  ทำให้เกิดการส่งเสริมอาชีพเกษตรให้กับชาวบ้านผ่านการทำงานของมูลนิธิโครงการหลวง จึงทำให้ ชาวบ้านมีอาชีพ มีงาน และมีรายได้หลักจากอาชีพเกษตร ซึ่งมีทั้งพืชผลเมืองหนาว ไม้ดอก ไม้ประดับ ผัก ผลไม้ ที่มีการส่งเสริมทั้งด้านความรู้ วัสดุ อุปกรณ์และอื่นๆ อีกมากมายจากโครงการหลวง

จากเกษตรกรธรรมดา ๆ และขยับขึ้นมาเป็นผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้านที่บ้านนาห้าง ตำบลสำโรง อำเภอโพธิ์ไทร จังหวัดอุบลราชธานี  การทำงานรับใช้ชาวบ้านเป็นที่เข้าตา และได้รับการคัดเลือกให้เป็น ผู้ใหญ่บ้าน ในที่สุด

“ผมทำงานจริงจัง ทำเพื่อชาวบ้าน เขาก็ให้ความสำคัญ เลยเลือกให้ผมเป็นผู้ใหญ่บ้าน ก็เป็นอยู่ 11 วัน เมื่อกำนันคนเก่าเกษียณอายุ ชาวบ้านก็เลือกผมเป็นกำนัน เพราะผลงานเข้าตา”

 การเป็นนักวิจัยเราต้องลงไปทำงานกับทีมกับชาวบ้าน  ไปสัมผัสกับงานกับชาวบ้านใหม่ มันเหมือนการฝึกตัวเอง ซึ่งในการทำงานพัฒนา กระบวนการหาข้อมูล กระบวนการหาคำตอบในเรื่องนี้มันยังไม่ค่อยชัด ที่ผ่านมามีเพียงกรอบการทำงานที่มาจากข้างบน  แล้วเวลาเราออกแบบมันเหมือนไกด์ไลน์ว่าต้องออกแบบเป็นให้ตรงกับกรอบที่ได้มา แต่สำหรับงานวิจัยมันไม่มีกรอบอะไรแบบนั้น สำหรับผม กรอบจากส่วนกลางคือกำแพงที่กันไม่ให้เราคิดนอกกรอบ  สำหรับงานวิจัย มันต้องเริ่มจากโจทย์ จากคำถาม  ตัวอย่างเช่นเรามีโจทย์หลัก ๆ ว่าเราทำยังไงให้ผู้สูงอายุ และเด็กมีความสัมพันธ์กันดีขึ้น แล้วจะหาวิธียังไง ผมว่าเป็นเรื่องท้าทายกับตัวเอง ซึ่งพอเราได้โจทย์ โจทย์ก็จะพาเราไปหาข้อมูล ความรู้ เพื่อนำมาในการสร้างความสัมพันธุ์ของผู้สูงอายุและเด็ก

จากเด็กชายที่มีความฝันในอยากเป็นรั้วของชาติ เพื่อมาทดแทนอารมณ์ความรู้สึกในวัยเด็กที่อยากแสดงออกถึงความรักแผ่นดินบ้านเกิด รักแผ่นดินไทย รักประเทศไทย มิใช่เป็นเพียงส่วนเกิน ตัวถ่วง ตัวปัญหา ที่สร้างภัยต่อชาติแต่อย่างใด ในทางตรงกันข้าม มีความยีนดีและพร้อมที่จะตอบแทนคุณแผ่นดินทุกยามเมื่อมีโอกาส การรับใช้ชาติโดยการเป็นทหารเป็นสิ่งที่จับต้องและมองเห็นได้เป็นรูปธรรมมากที่สุดที่จะแสดงออกมา ตามความคิดในวัยมัธยม มิได้เพียงแค่คิดแต่มุ่งหาทางเพื่อไปสู่เป้าหมายให้ได้